شادروان عبدالوهاب شهیدی موسیقیدان، آوازخوان و نوازنده برجسته ی عود که از کودکی نزد پدر میرزا حسن شهیدی که با موسیقی آشنایی داشت به راه زیبای هنر گام گذاشت و پدر تا سیزده سالگی او را همراهی کرد. عبدالوهاب با کوشش و پشتکاری که در خور هر هنرمندی است خود را تا بدان پایه رساند که آموزگار بزرگی همچون اسماعیل مهرتاش او را نزد خود پذیرفت تا موسیقی را بهتر بیاموزد.
کمتر کسی از ایرانیان است که نام فردوسی را نشنیده و یا شعری از این سخن سرای بزرگ به یاد نداشته باشد.فردوسیِ فرزانه و دانشمند ادب پارسی سال ها در سرودن شاهنامه کوشید تا زبان پارسی را از گزند برهاند.او از همان آغاز، پایان راه را می دانست و این دانایی و توانایی از سروده هایش آشکار است.گاه همچون عاشقی دلداده از عشق می گوید و داستان زال و رودابه،رستم و تهمینه و بیژن و منیژه و … را به رشته سُرایش می آورد،گاه جادوانه جادو می آفریند،گاه همچون فرمانده میدان از جنگ و جنگاوری و رزم و پهلوانی سخن می راند،گاه همانند پادشاهان دادگر به یاری مردمان می شتابد و گاه همچون رهروان سختکوش، راه راستی و نیکی را به مردمان گوشزد می کند. به راستی که فردوسی در جهان بی همتاست چرا که از نگاه او هر آنکس که راه نیکویی و راستی پیشه گیرد ایرانی است.
همان گونه که انسان‌ها می‌توانند دارایی های فیزیکی و مادی خود را (از قبیل: اتومبیل، خانه، ساختمان، زمین و…) تملک نمایند، به موازات آن قادر خواهند بود مالک دارایی‌هایی گردند که از راه اندیشه، دانش، هنر، ابتکار و نوآوری آنها آفریده می‌شود. بنابراین هر کس مبادرت به نگارش کتاب، مقاله، نمایشنامه یا هر نوع نوشته‌ای نماید، شعر و ترانه‌ای سُراید، هر گونه اثر موسیقی، سمعی و بصری، عکاسی و معماری پدید آورد، پروژه علمی و تحقیقاتی جدیدی را انجام دهد و یا به طور کلی به هنری ابتکاری دست یازد که در نتیجه آن، اثر نوینی خلق گردد، وی مالک آفرینش‌های فکری و خلاقیت های ذهنی خویش محسوب می‌شود.
آهنگساز این نغمه های جاودانه موزیسین برجسته، دل آگاه و دانش آموخته ی رشته ی کارشناسی موسیقی از دانشگاه تهران علیرضا فیضِ بَشی پور است. او از دوران کودکی در بستر موسیقی مقامی نزد پدر غلامحسین و دیگر بزرگانِ آموزگار اخلاق و ساز همچون سیدولی حسینی، سیدقاسم افضلی، سیدمحمودعلوی، سیدمحمد احمدی، سید امرالله شاه ابراهیمی، طاهر یارویسی، درویش عابدین خادمی و بهره گیری از آثار کهن بجا مانده نه تنها رمز و راز های این ساز را آموخت بلکه شیوه ای را بنیاد نهاد تا نوازندگی و آهنگسازی این ساز در گستره ی مقام های تنبور که آن را هفتاد و دو مقام برشمرده اند و اشعار شاهنامه ی کُردی راهگشای دیگران باشد. او طرحی نو و استوار را بنیاد نهاد و راه ویژه ی خود را در پرده های تنبور آزمود که در رَوَند موسیقی تنبور کم مانند بوده و بی همتاست.
شل سیلورستاین Sheldon Allan Silverstein، شاعر و نویسنده وکاریکاتوریست و هم چنین خواننده آمریکایی است. او در سال 1930 درشهر شیکاگو، ایلینوی به دنیا آمد و پس از گذران زندگی کوتاه و پربارش در 59 سالی به سرای ابدی شتافت. او با غم از دست دادن دخترش شوشانا در یازده سالگی بسیار افسرده و غمبار روزگار را می‌گذراند تا اینکه ماتیو پسرش به دنیا آمد و کمی از بار این غم کاسته شد.
خانم آدری پن در سیلور اسپرینگ مریلند بزرگ شد. در آغاز او رقصنده‌ي باله نیویورک بود ولی با دچار شدن به یک بیماری سخت نتوانست این کار را ادامه دهد و پس از چند جراحی دردناک که او را ناگزير ساخت تا به مدت چند هفته راه نرود و دیگر نتوانست برقصد. او از پای ننشست و با توانایی که در خود احساس می کرد، نویسنده شد. با این حال، او از زمانی که کلاس چهارم بود به نوشتن ژورنال روی آورد و همزمان با بزرگ شدن به نوشتن ادامه داد.
بی‌گمان نگهداری از ساز بسیار مهم است. گرما، سرما و رطوبت سه عامل مهم در به وجود آوردن تغییرات فیزیکی در ساز هستند. تاب برداشتن دسته یا اُفت صفحه و پوست، خوب نخواندن ساز و… از این دسته‌اند. نوازنده می‌باید ساز را از این گونه تغییرات آب و هوایی دور نگهدارد. پس از آنکه نواختن و تمرین خود را به پایان رساندید ساز را در کاور یا جلد آن بگذارید.
در کتاب تاریخ موسیقی آقای حسن مشحون بر این باور است که تاریخ دقیق یا مستندی براین که چه کسی یا کسانی این نظام هفت دستگاهی را پایه‌ریزی کردند چندان آشکار نیست و تنها می‌توان این دریافت را داشت که از اواخر سده‌ی نهم هجری به این سو این روش پیش گرفته شده است که آن هم برای سامان دادن به از هم گسیختگی موسیقی در آن روزگار بوده است.
موسیقی گستره‌ایست سرشار از عشق، دانش و احساس که آدمیان با آن به درک زیبایی رسیده و با یکدیگر همسویی را می‌آزمایند. سخنی از زبان ساز یا نغمه‌ی آوازی که بر دل می‌نشیند، شورمندی، شیدایی، غم و اندوه و یا آرامشی بی‌مانند را به ارمغان می‌آورد که گهگاه ما را به هم‌آوایی واداشته و زبانی نیرومند میبخشد تا پروردگار زیبایی‌ها را بستاییم.
آنچه ما در این جستار برآن تلاش ورزیده‌ایم آگاهی یافتن از تاریخ موسیقی و شناخت عمومی سازهای ایرانی است تا ارزش این دستاورد مردمان کهن و پاک نهاد را ارج نهیم، آموزش و نواختن آن را همچون دیگر هنرها والا بدانیم، برخی از هنرمندان پرتلاش گذشته و حال که به مقام استادی در این راه رسیده‌اند را بشناسیم، ساختارفیزیکی و ریخت شناسی آن را به خاطر بسپاریم و با شناخت آن خرد جمعی را در حفظ این میراث فرهنگی گرانبها افزون ساخته و به داشتن این سازهای ملی افتخار کنیم و پس از شناخت آن با گوش جان سپردن به نغمه‌های خنیاگران و گوسانان از همسویی و مهرورزی به هم خوش‌روزگار باشیم.
گهگاه که به کنسرت یا کلاس موسیقی می‌رویم و یا از کسی که در این راه تازه گام گذاشته، واژگانی را می‌شنویم که معنای آن را درنمی‌یابیم و چندان هم پی‌جویی نمی‌کنیم! باید دانست که فهمیدن و درک برخی از واژگان، زیبایی شنیدن را برای ما دو چندان خواهد کرد. هر آگاهی که در این راه بدست می‌آوریم به گستره‌ی دانش ما برای رسیدن به درک موسیقی کمک بسزایی است.
هنگامی که از آواز سخن به میان می آوریم آنچه نخست در یاد ما نقش می بندد، شعر است. شعر در کشور ما از بن مایه های ادبیات پارسی است و بسیاری از پژوهشگران جهان برای آن که رنگ و مایه ادبی و پیام حکمت گونه به آثار خویش ببخشند و عیار کار خویش را بالا ببرند از اشعار بزرگان ما در نگارش خود بهره ها برده اند. به ویژه که در آواز که آهنگ، رستاخیز می کند تا شعر به گونه ای درخشان به گوش جان شنونده برسد. در این باره که موسیقی خود آوایی دارد و شعر خود سخنی، بسیار بزرگان به آن پرداخته اند اما برای ما آنچه درست است این خواهد بود که اگر این دو دست در دست هم دهند شکوفایی به ارمغان خواهند داشت که به آن آواز می‌گوییم.
سیدمحمد تنکابنی از کودکی و با ساز سنتور گام در راه هنر موسیقی گذاشت و از نوجوانی شیفته ی آفرینش موسیقی گشت. با پشتوانه ی خانواده ای هنردوست و راهنمایی های استادان ارجمندی همچون مهران مهتدی و ابراهیم نقدیان که هر دو از نوازندگان برجسته ی ویلن ایرانی هستند هنر موسیقی را به گونه ی آکادمیک ادامه داد. از سال 1384 دوره های گوناگونی در رشته ی آهنگسازی (هارمونی، کنترپوان، فرم، ارکستراسیون و آهنگسازی) نزد استادان این رشته آموخت. وی دانش آموخته ی کارشناسی ارشد رشته ی آهنگسازی از دانشگاه هنر تهران است.
سرکار خانم سوسن عبدی دکترای اودیولوژی از آمریکا و از اعضاء جامعه پزشکان آن است. همچنین عضو هیات تحریریه ی Journal of Hearing می باشد. او پایه گذار کاشت حلزون در ایران و مدیر کاشت حلزون دانشگاه علوم پزشکی تهران و همچنین راه اندازی کاشت حلزون در بیمارستان بقیه الله و مدیریت آن را نیز برعهده داشته است. او با گذراندن از دوره های پیشرفته ی شنوایی اطفال در میامی، شنوایی اطفال در آمریکا ،توانبخشی و الکترو فیزیولوژی در آمریکا، کاشت پیشرفته ی حلزون در سیدنی استرالیا، دوره ی پیشرفته ی تجویز سمعک بزرگسالان و اطفال در هانور آلمان، دوره ی پیشرفته ی تجویز سمعک بزرگسالان و اطفال دربیمارستان های بلژیک، ایتالیا و هنگ کنگ بر آگاهی و دانش خود در راستای درمان مردمان نیازمند افزود. سخنرانی او در بیش از پنجاه کشور و چاپ مقاله های بسیار در ژورنال های معتبر پزشکی به پرکاری و روحیه ی پژوهشگرانه ی او اشاره دارد. در این شماره مقاله ی او را درباره ی درمان کم شنوایی با کمک موسیقی خواهیم خواند تا از نگاهی دیگر به ارزش موسیقی این هنر شگفت و بی مانند پی ببریم.
آنچه برای شما در این دانستنیها پژوهش شده و به نگارش درآمده پشتوانه ای استوار همچون پژوهش های ارزنده استاد توانمند و بی مانند ملک الشعرا بهار را نیز داراست. گزیده نویسی و کوتاه نویسی در دستورکار بوده تا در زمانی اندک بتوانید به یاد بسپارید.
کهن شعر
کهن ترین شعر در ایران زمین، گاثا،گاتا یا سرودهای آهنگینی است که زرتشت در نیایش و آفرین باد اهورا مزدا، یگانه و بزرگترین آفریننده جهان سروده است.هر گات دارای پنج سرود است. در اوستا نیز سرودها دارای هجا، تکیه و فشار هستند و همانند امروز بنیاد قافیه در آن دیده نمی شود. این سروده ها که از هزارتوی تاریخ برجا مانده اند بی گمان از بهترین دستاوردهای آدمی است که یکتاپرستی، اندیشه نیک، کردارنیک و گفتارنیک را گوشزد می کنند.
ابراهیم سپهری زنگنه در 31 شهریور 1321 در کرمانشاه چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در همین شهر و دبیرستان و دانشگاه را در تهران به پایان رساند و در رشته ی ارتباطات اجتماعی فارغ التحصیل شد. پدر ایشان شعیب سپهری زنگنه هنرمندی توانا بود و از سرامدان حوزه ی نقاشی، خط و موسیقی بود. عموی نامبرده مرحوم حاج ایوب خان سپهری زنگنه(مزین الممالک) نیز از نقاشان برجسته و یکی از جوانترین شاگردان مرحوم استاد کمال الملک بود. عشق شدید به سه تار از همان اوان کودکی در ایشان به وجود آمد. فراگیری سه تار را در ابتدا با کیخسرو پورناظری در کرمانشاه آغاز نمود و سپس نزد علی اکبرخان اعظم زنگنه که از شاگردان استاد نی داوود بود به فراگیری قطعات پراکنده پرداخت.
با هجوم محمود افغان نیز ایران دستخوش تنشی دیگر شد و با چپاول افغان‌ها بسیاری از دستاوردهای بازآفرینی شده ایرانیان به ویژه در اصفهان و شیراز نابود شد یا به تاراج رفت.
در دوران نادرشاه نیز هیچ رویکردی به این هنر دیده نمی‌شود. تلاش نادر با روندی که در پیش روی خود داشت بیشتر به ساختن ارتشی قدرتمند گذشت تا بتواند ایران را از دست لاشخوران و کرکس‌های تشنه به خون آزاد سازد پس این هنر تنها در پستوخانه‌ها و در بین خود مردم سینه به سینه و با ترس از گزندهای پیرامون درجا می‌زد. از نادر در این میان تنها به اینکه او دوست داشته برای وی از داستان‌های شاهنامه بخوانند بسنده شده است.
گفته‌اند که باربد برای هر روز آهنگی ساخته که به هفت خسروانی شهره شده است و برای هر روز از سی روز ماه که سی لحن باربد نام گرفته و همچنین برای سیصد و شصت روز از سال اوستایی نیز آهنگ ساخته است. استاد نظامی گنجوی در سرودهای نام این آهنگ‌ها را آورده است:
موسیقی هنری است ناب و شگفت که آدمی را بیش از هر هنر دیگری دست خوش شورمندی،سرمستی، آرامش یا غم می‌سازد. به راستی این پدیده سرشار از جاودانگی و عشق تنها از سوی دادار بی همتاست و ارمغانی بی مانند برای انسان خاکی است. هنر پایکوبی، خواندن و موسیقی با زاده شدن آدمی و برداشت زیباشناسانه و نیازمند او از دنیای پیرامون رَنگ و کِرشمه یافت تا تار و پود زمین از آواهای زیبا جاودانگی یابد.
Presented to the pure spirit of Master Mohammad-Reza Shajarian
Author: Peyman Poorshakibaii
Translation to English: Rozita Nezami
Edits and voice reading: Keith Ward
A work from the Cultural Group of Garozman, November 2020
هیچگاه نمی‌توان نقش ارزنده‌ی سازندگان چیره‌دستِ ساز را در کارزار موسیقی ایران نادیده انگاشت. نوازندگان چیره دست و توانا هرچند از هوش و دانش بسیار برخودارند، هماره نیازمند سازآفرینان بوده و خواهند بود. کارِ دست و ساخت و ساز از چوب برای نوازنده‌ای که میبایست همواره از انگشتان دست خود برای نوازندگی بهره بَرد کار آسانی نیست. همچنین برای سازآفرینانی که کار سخت با دست انجام می‌دهند نواختنی ویژه همانند نوازندگان چیره‌دست دشوار است. از این روی نوازنده و سازآفرین بِسان بالهای دو پرنده پَرِ پروازِ جاودانگی نغمات را می‌آفرینند تا به ستایش زیبایی‌های گیتی بپردازند.
به نام آفریدگار هنر
ای گُلِ خوشبوی اگر صَد قَرن باز آید بهار
مثلِ من دیگر نبینی بلبلِ خوشگوی را
سعدی
هنرمند از آن روی آشکارنمای سرشت آفریدگار است که هنر را می‌آفریند. خُنیا، یارِ آهنگین شعر در فراز و فرود تاریخ داشته‌های ملتی کهن را پاسداری کرده است.
آگاهی ازپندارها، اندیشه‌ها، گفتارها، ناگفته‌ها، کردارها و ناکرده‌ها از سوادِ سوخته‌ی شهر شعر و خُنیا پیداست. مردان و زنانی که در این سرزمین زیسته‌اند، عشق ورزیده‌اند و رنج برده‌اند، در پیکر شعر و خُنیا جاودانه‌اند.
رَدی از کاروانِ شعر و خُنیا، گُم‌کرده‌های پیشین فرهنگ و تاریخ و آرزوهای فرا راه مردم این سرزمین را راهنما بوده است. چرا که شعر، سخن و خُنیا تنها با جان، خرد و احساس از کِلکِ مردان و زنانی ارزش جاودانگی می‌یافته که همه‌ی مردمان گیتی را می‌نگریستند.
بیان این جان و تنِ همسان به دست توانای شاعر و خواننده، دست‌یافتنی می‌شود و این دو از آن روی که آفریدگارِ خُنیایِ سخن می‌شوند، نزد ایرانیان ارزشی ویژه می‌یابند. امروز هفدهم ماهِ مِهراز سال هزارو سیصد و نودونه، روز پَرکشیدن “ققنوس آوازِ ایران، استاد محمدرضا شجریان” است.
بی‌گمان این مرد بزرگ و روشن‌فکر استادی بی‌مانند در آواز و موسیقی، شعرخوانی، تصنیف‌خوانی، خوشنویسی، پرورش گُل و باغداری، سازآفرینی و هنرشناس و هنرپرور است.
آنچه همگان ازاستاد محمدرضا شجریان برشمرده‌اند گویای این نکته است که زنان و مردان این آب و خاک دوستدار هنر و هنرمند بوده و ارج و ارزش این گوهر ناب را می‌شناسند.
فرّه ایزدی هنرِ آواز که فروغی از سوی دادار جهان است به وی سپرده شد تا همچون استاد توس، “فردوسی” که زبان پارسی را ازگزند رهانید، او نیز شکوهِ آواز ایرانی را برای ایرانیان بازشناسد و از گزند برهاند.
هم اوست که نه تنها با پشتوانه‌ای قدرتمند به نام “شعر” آشناست که از “خُنیا” نیز بهره برده تا هنر خواندنِ انسان را با برترین زبان ادبیات جهان در هم آمیزد و جهانیان را به شگفتی وا دارد.
او یک تنه در برابر سختی‌ها و دشواری‌‌های پیش رو که همه از آن آگاهیم ایستاد و با آگاهی، سخت‌کوشی و باور خود ارمغانی بس ارزشمند، برتر از گنجی گرانبها را به ایران و ایرانی بخشید.
استاد محمدرضا شجریان از هزارتوی مازهای پیچیده آواز گذر کرد و بخت یار وی گشت تا آموزه‌های خود را از بزرگان ایران زمین، خوشه‌چینی کند و با کنجکاوی، عشق، سخت‌کوشی، راه دشواری را به پیماید و در این راه به جایگاهی دست‌نیافتنی برسد و سَنجه ای گردد برای آیندگانی که دوستدار هنر آوازند.
به راستی قرن‌ها باید بگذرد تا چنین بزرگانی در سرزمینی زاده و پرورده شوند.
این هنرمند بزرگ و بی‌همتا در یاد و قلب مردم جای دارد که جاودانگی را در پی دارد. او در قَلَم نویسندگان اسطوره ای خواهد گشت چون بزرگانی همچون فردوسی، مولوی، سعدی، حافظ، خیام و… تا ایران هست جاودانه خواهد ماند.
آوازها و ترانه‌های او زمزمه‌ی خواندن هر ایرانی خواهد بود و سینه به سینه دوام خواهد یافت.
آوازها، تصنیف‌ها، مناسب خوانی‌ها و نوآور‌‌‌‌ی‌های او در موسیقی که ریشه در فرهنگ ناب ایرانی دارد را آیندگان در زمانی که اهریمنان پوک مغز کژاندیش رخت بربسته باشند در دانشگاه‌ها سال‌ها تدریس خواهد شد و پژوهشگران سال‌ها باید این دستاوردها را پژوهش کنند و بیاموزند.
کشیدم سرمه برچشمم ز خاک پای بینایان
که تا بینم به چشم دل رخت با نور بینائی
مرا توصیف کردن ازتو لازم نیست درعالم
که درخوبی به هرجایی تو بی‌شک آشکارائی
محمدعلی پورشکیبائی
او نه تنها آواز که فهمیدن شعر با یاری خُنیا را بنیاد نهاد. آنانی که در فن و دانش موسیقی آگاهی دارند می‌دانند که در گذشته آواز چگونه خوانده می‌شده است و استاد شجریان با سخت‌کوشی و آگاهی و تیزهوشی خود اکنون آن را به چه گونه ساخته و پرداخته کرده است.
آوای آسمانی، توان خوانش، فهم شعر، درست خواندن بی کم و کاست از او آوازخوانی بی‌همتا و دست‌نیافتنی ساخته است. بی‌گمان بر این باورم که اگر همچون “استاد توس فردوسی” کسی زاده شود از “ققنوس آواز ایران محمدرضا شجریان”، نیز زاده خواهد شد.
در این گفتار آنچه در خور نگارش آمده است تنها فن و دانش موسیقی نیست بلکه بُن‌مایه‌های فرهنگی و ایرانیت سرزمینی است که به آن عشق می‌ورزیم.
بی گمان گرداننده ی “گنبد مینا” فرزندی را به این سرزمین ارمغان داد که نوای “مرغ سحر” را بخواند تا به خواب رفتگان را بیدار کند.
او “بیداد” را خواند تا شهرِ یاران به شهریاران بسپرد. “عشق داند” که او چه کرده است. “دستان” خُنیاگرِ آوای او از زبان حافظ و سعدی پرده دَری میکنند.
او دل در گرو “آستان‌جانان” دارد و بر باوری استوار از عشق “نوا” میخواند.
وی “در خیال” من و توست تا با زبان آواز با پندِ برگرفته از اندیشه در شعر، “معمای هستی” را دریابد.
او “آسمان عشق” را در “شب، سکوت و کویر”، “فریاد” میزند.
ایشان “گلبانگِ ربّنا” سر میدهد تا بگوید از زنجیرهایی که پایت را بسته است رها شوید!
او بر فراز تپه “ماهورها با تَذَروی” آوازمی‌خواند تا “قاصدکی” پیدا شود و “پیام نسیمِ” آزادی را نوید دهد.
“دل مجنونی” دارد این “خسروخوبان” و هر بار با غُرِّش رعدی دژخیمگون با نوای “مرغ شباهنگ” به پیش میرود تا به فرجام “خلوت گزیده” در کنار یار دیرین خویش ققنوسی هزارساله در توس “آرام جان” می‌یابد.
آری او “ققنوس آواز ایران” است.
گویند ققنوس هزار سال عمر کند و چون هزار سال بگذرد و عمرش به آخر آید هیزم بسیار گرد آورد و بر بالای آن نشیند و سرودن آغاز کند و مست گردد و بال برهم زند چنان‌که آتشی از بال او به کوشش در هیزم اُفتد و خود با هیزم بسوزد.
از خاکسترش، تخمی پدید آید و او را جفت نمی‌باشد و موسیقی را از آواز او دریافته‌اند.
دیگر توان نوشتنی نیست چرا که اشک راه دیدگان را بسته است و این درد جانسوز از نبود این بزرگان درد کمی نیست.
ما برای این ایرانی شده‌ایم که همچون این بزرگانی را داشته‌ایم و از آن برجهانیان می‌بالیم.
به راستی اگر ایران ما از این مردان و زنان باشکوه تهی شود و ما برای ادامه‌ی راه آنان که راه راستی است نکوشیم دیگر به چه بنازیم و ببالیم؟ برماست که ارج و ارزش هنرمندان سرزمین‌مان ایران باشکوه را بدانیم و به فرزندان ایران بیاموزیم. روان استاد محمدرضا شجریان شاد و نام و راهش مانا و جاوید باد.
پیشکش به استادم محمدرضا شجریان
پیمان پورشکیبایی
1399/07/17
تهران
متن انگلیسی این مقاله جهت ارسال به دوستان تان در خارج از کشور
ویدئوی این یادداشت به زبان انگلیسی در سایت آپارات، یوتیوب و ویمئو
ویدئو به زبان فارسی در سایت آپارات با بیش از 30 هزار بازدید