سخنی پیرامون ردیف دستگاهی موسیقی ایران
در کتاب تاریخ موسیقی آقای حسن مشحون بر این باور است که تاریخ دقیق یا مستندی براین که چه کسی یا کسانی این نظام هفت دستگاهی را پایه‌ریزی کردند چندان آشکار نیست و تنها می‌توان این دریافت را داشت که از اواخر سده‌ی نهم هجری به این سو این روش پیش گرفته شده است که آن هم برای سامان دادن به از هم گسیختگی موسیقی در آن روزگار بوده است.
به هر روی موسیقی ایرانی دارای ساختاری نظام‌مند شد که بر پایه‌ی آن ملودی مدل‌هایی که بیشتر سینه به سینه نقل شده بود در یک ردیف‌بندی به هفت دستگاه دگرگون شد یا به گویش آن روزگار ردیف گشت. پژوهش در مورد ردیف دستگاهی موسیقی نیازمند تلاشی گسترده است که دانشمندان این رشته آن را در جغرافیای کهن ایران همچنان جستار می‌کنند. در این مقاله ما بر آنیم تا مدار دانش شما هنردوستان را فراتر بریم.
فراگیری ما از دستگاه موسیقی این‌چنین خواهد بود که گذشتگان چیدمان نغمه‌های گوناگون هم‌کوک را که از پیشینیان برجا مانده بود را به هفت بخش ردیف کردند. گویا عدد هفت از روزهای هفته برداشت شده و هفت خسروانی نیز نام داشته است.
سخنان فراوانی نیز درباره‌ی دستگاه گفته شده برخی گفته‌اند که دست همان جای گذاشتن دست نوازنده بر روی پرده‌های ساز است و گاه از گاتا یا همان نغمه است و دست در هر جایی که باشد گاه و نغمه‌ای ویژه دارد و ازآن روی “دستگاه” نامیده شده است. هر دستگاه ملودی مدل‌های گوناگون کوچک‌تری دارد که به آن گوشه می‌گویند. گاهی نیز دستگاه اصلی، از دستگاه‌های کوچک‌تری ساخته شده است که به آن آواز می‌گویند.
از آنجا که این فرهنگ شفاهی سینه به سینه به ما رسیده است دارای راویانی چند بوده که گهگاه با هم از چند روی دیگرگون هستند. راویان ردیف اصلی بر جامانده همان دو فرزند آقا علی اکبر فراهانی یعنی آقا میرزا عبدالله و آقا حسینقلی می‌باشند که توسط راویانی چند ثبت و ضبط شده‌اند:
ردیف سازیِ آقا حسینقلی
به روایت علی اکبر خان شهنازی که در وزارت فرهنگ و هنر ضبط شده است. آوانگاری این ردیف را کلنل علینقی وزیری به فرجام رسانده‌اند.
ردیف سازیِ میرزا عبدالله به روایت اسماعیل قهرمانی
به روایت نورعلی خان برومند که از شاگردان میرزاعبدلله بوده و ردیف استاد خویش را به نورعلی‌خان برومند داد. آوانگاری این ردیف را نیز علی نقی وزیری به فرجام رساند. ژان دورینگ نیز این ردیف را آوا نگاری کرده است. در روزگار ما آقایان مجید کیانی، علی اکبر شکارچی، داریوش طلایی، حسین علیزاده هریک با سازی که در نواختن آن شهرت دارند این ردیف را نواخته و منتشر کرده‌اند.
ردیف سازی (به روایت درویش خان)
مرتضی نی‌داوود نوازنده چیره دست تار آن زمان به سفارش رادیو ضبط کرد که در دوران وی مجال انتشار نیافت اما جای بسی خوشبختی است که در روزگا ما منتشر شده است.
ردیف آوازی ( به روایت عبدالله خان دوامی )
نه تنها با صدای وی همچنین با صدای محمود کریمی ضبط، آوانگاری این ردیف را دکتر مسعودیه به فرجام رساندکه به انتشار رسیده است.
ردیف سازی ( به روایت سید حسین طاهرزاده )
با تلاش نورعلی برومند و همراهی کمانچه اصغر بهاری، ایشان برخی از دستگاهها را خوانده و ضبط کرده‌اند.
ردیف سازی ( به روایت ابوالحسن صبا )
صبا با بهره‌گیری از ردیف‌های میرزا عبدالله، درویش‌خان، حسین خان اسماعیل زاده و عبدالله دوامی و آموخته‌ها و پژوهش‌های خویش برای ساز ویولون، تار و سه‌تار گردآوری و ضبط کرده است.
ردیف سازی (به روایت فرامرز پایور)
او که از شاگردان صبا بود ردیفی را برای ساز سنتور آوانگاری و ضبط کرد.
ردیف سازی (به روایت موسی‌خان معروفی
ایشان نیز ردیفی را که از آقا حسینقلی و میرزاعبدالله برجا بود را با افزوده‌هایی از خود ضبط کرد.
ردیف سازی (به روایت علی تجویدی)
تجویدی نیز ردیف نوازی در دستگاه‌های چهارگاه،همایون و اصفهان را برجا گذاشتند.
ردیف سازی (به روایت علی‌اکبرخان شهنازی)
این ردیف نیز با صدای تار ایشان و آوانگاری حبیب الله صالحی ضبط و منتشر شده است.
ردیف سازی ( به روایت حسن کسایی)
این ردیف نیز به کوشش فرزند ایشان جواد کسایی با ساز سه‌تار و صدای حسن کسایی ضبط و منتشر شده است.
از دیگر ردیف‌های ارزشمند ضبط، آوانگاری و منتشر شده که ره‌آورد و ارمغان موسیقی روزگاران ما و فراراه آیندگان است می‌توان نام برد:
ردیف سازی (به روایت داریوش طلایی)
آوانگاری این ردیف را آقای طلایی با روشی نوپردازانه به فرجام رسانده‌اند و با ساز سه تار نیز نواخته و ضبط کرده‌اند.
ردیف سازی (به روایت حسین علیزاده)
این ردیف را نیز که روایت نورعلی خان برومند است را ایشان با سازهای تار و سه‌تار نواخته و به ظبط و انتشار رسانده‌اند.
ردیف سازی (به روایت مجید کیانی)
این ردیف را نیز که به روایت میرزاعبدالله است را ایشان با سازسنتور نواخته و به ضبط و انتشار رسانده‌اند.
ردیف آوازی (به روایت اسماعیل مهرتاش دو روایت)
این ردیف نیز به کوشش دو تن از شاگردان ایشان، محمد منتشری و داوود فیاضی ضبط و منتشر گردیده است. در روایت داوود فیاضی، بهاره فیاضی با ساز تار پدر را همراهی کرده است که برای آموزش جواب آواز هنرآموزان کمک شایانی است.
ردیف سازی ( به روایت علی اکبر شکارچی)
از نخستین ردیف‌های تصویری ضبط شده که توسط هنرمند برجسته علی‌اکبر شکارچی با ساز کمانچه نواخته شده است می‌باشد که به نام چراغ افروخته روایت نورعلی خان برومند از میرزا عبدالله را ایشان نواخته‌اند.
ردیف آوازی محمد‌رضا شجریان
ایشان تمامی دستگاهها و آوازها را به گونه‌ی آموزشی خوانده و در کلاس‌های آموزش آواز هنرجویان از آن بهره می‌برند . این ردیف آوازی را محسن کرامتی، حمید نوربخش و علی جهاندار نیز به نیکویی و درستی آموزش می‌دهند.
ناگفته نماند که ردیف‌های نام برده شده از راویان گوناگون در کلیات یکسان بوده و گهگاه در برخی گوشه‌ها با توجه به سلیقه و توانمندی هر خواننده یا نوازنده گوشه‌ای در دستگاهها جابجا شده است و یا در نام گوشه همسویی دیده نمی‌شود. مثال برای بهتر فهمیدن این خواهد بود که شما سیب یا پرتقال را در زیر نور‌های رنگی ببینید پرتقال یا سیب هماره همان میوه است اما گاه رنگ بازتابی که به چشم شما می‌رسد گوناگون است.
آنچه آشکار است این است که ردیف موسیقی ایران یکی از بنیادی‌ترین پایه‌های آموزش موسیقی ایرانی برای آوازخوان‌ها، تصنیف سازان، آهنگسازان و پژوهندگان است. بی‌گمان این دستاورد پیشینیان در این جغرافیای خاورمیانه دارای ارج و ارزشی بسیار است. ایران زمین با گردآوری این دانش زیبای موسیقایی از پیشتازان این هنر و دانش بوده و از آن دسته کشورهایی است که این دانش را ثبت شده در دست دارد و بر شایستگی آن می‌بالد. همان‌گونه که گفتیم نگاه ما در نگارش این مقاله که برای افزایش آگاهی مردمان سرزمین خویش گردآوردیم پژوهش یا ریشه‌یابی و آشکار کردن خوبی‌ها یا کاستی‌ها نیست، ما در پی افزودن آگاهی بیشتر یا تلنگری برای جستار و پژوهش شما دوستداران هنر موسیقی کوشیده‌ایم.
منابع
سرگذشت موسیقی ایران (روح الله خالقی)، فرهنگ دهخدا(علی اکبر دهخدا)، تاریخ موسیقی ایران زمین(حسن مشحون)، تاریخ موسیقی خاور زمین ایران بزرگ و سرزمین‌های مجاور(هنری جرج فارمر)، آلبوم ردیف‌های موجود.
